KADIN CİNAYETLERİ, KADIN
BEDENİ, ÇIPLAKLIK
Sevin
Okyay
Destar
Tiyatro’nun Sechu Sende uyarlaması Merheba, İstanbul sahnelerinde dördüncü ayına girdi. Yabancı basında, özellikle İspanyol basınında Türk basınından çok daha fazla yer alan Merheba, yenilikçi tiyatro biçimi kadar Özgecan Aslan‘dan sonra 60 kadının daha öldürüldüğü Türkiye’de kadına bakışıyla da dikkat çekiyor. ABD’deki bazı kadın tiyatro dergilerinde “Merheba’nın ataerki karşıtlığı ve anti-militarizm ilişkisi üzerine getirdiği güçlü bakış” olumlu yorumlara yol açıyor: “Kadın tanımının ve bedeninin eril yapılandırılması ve bunun dille ilişkisi üzerine farklı ve yeni tezi var Merheba’nın,” gibi.
Fatmagul
Berktay
Oyunun dökümanter bölümünde yer alan siyaset bilimleri profesörü Fatmagül Berktay, “Kadınlara ilişkin eril imgeler hep çelişkilidir,” diyor. Türkiye’de kadın çalışmalarının en önemli adlarından Berktay’a göre, “Kadınlardan hem iyi hem kötü, hem kutsal hem dünyevi, hem bakire hem fahişe, hem melek hem şeytan
olmaları beklenir. Gene de tutarlı olan bir şey vardır: kadın daima erkeğin “öteki”si olarak kurgulanır ve bağımsız öznelliği inkar edilir. Bu “öteki” erkeğin temsil ettiği varsayılan uygarlık, kültür ve akla karşı denetimsiz doğanın, kaosun ve hayvansı içgüdülerin yıkıcılığıyla ilişkilendirilen “yaban”dır ve dolayısıyla tecavüz, şiddet vb. pratik ve ideolojik araçlar kullanılarak erkek egemenliği tarafından denetim altına alınmak zorundadır. Yoksa her an “uygarlık kampı”ndan kaçıp ortalığı darma duman etmesi (“fitne ve fesat” yaratması) işten bile değildir. Kadınların, yüz yıllardır erkekleri akıl ve ahlak yolundan saptırıp baştan çıkaran, onları salt fiziksel/cinsel varoluşun batağına çeken zehirli ve meşum imgeler olarak resmedilmeleri bu yüzdendir.
Kadınların erkeklerden çok, doğanın dilsiz varlıklarına (hayvanlar vb.) yakın olduklarının varsayılması da gene bu yüzdendir. Varolan dil de bu eril imgeleri taşır ve yeniden üretilmesine hizmet eder. Dolayısıyla kadınların kendi dilleri içinde dilsiz kalabilmeleri hiç de şaşırtıcı değildir.” diyor.
İlk kez bir tiyatro oyununda rol alan Prof. Berkay bu konuda ise “Egemen erkeklik ve kadınlık imgelerini, kadının toplumsal denetiminin aracı olarak erkek şiddetini ve dilin masumiyetini sorunsallaştıran bir oyunun eril iktidara yönelik ideolojik bir meydan okuma olduğunu düşünüyorum. “Merheba” da küçük de olsa bir yer almamın nedeni de, böyle bir meydan okumanın parçası olmak isteyişim. Ben Mehmet Atak’ın emek verdiği her türlü işin hem doğru, hem de iyi olacağına inandığım için baştan açık kart vermiş durumdaydım zaten – oyunu izleyen öğrencilerimle ve arkadaşlarımla konuştukça bu inanç bir kere daha teyit
edilmiş oldu. Böyle bir oyunda yer almış olmaktan onur duyduğumu söylemek istiyorum. Özellikle içinden geçtiğimiz süreçte böylesi, her açıdan cesur ve nitelikli işlerin ne kadar önemli olduğunu zaten söylemeye gerek yok. Her şeye rağmen hayatı, dostluğu, şiddetsizlik özlemini ve cesareti kutlamak için!” diye açıklıyor.
Aslı Erdogan
Merheba’nın dört monoloğunu yazan Aslı Erdoğan ise “İnsan ancak soyunarak yazabilir, çıplağın altında yüzülmüş deri vardır. Edebiyatın doğuşu, yasa ve destanın, eril dilin doğuşuyla eş zamanlıdır. Akit ve emirle. Kadın hep erkeğin tanımıyla erkek özne tarafından anlatıldı. Yüzyıllardır nesneleştirildi ve susturuldu. Soyunurken bile erkek bakışıyla, erkek tarafından soyuluyordu yani giydiriliyordu. Çıplaklığı, erkeğin tanımladığı giydirilmiş giysisiydi. Bunun uç örneğini, nü resimlerde John Berger verir: eline bir ayna tutuşturulmuş kadın resmine ‘kendine hayranlık’ adını verir. Son iki yüzyıllık sürece, anoninlikten çıkma mücadelesine kadar kadın ‘boşluk yaratık’tır. Ben yazımda kadın bedenini İteka’ya dönüş olarak görüyorum. Kadın Odysseus için bir İteka yoktur. Çünkü kendi bedeninden koparılmıştır. Onun için ben kadını hep bir yara, eksik kalan, kopuş, yitiş, parçalanmayla betimliyorum” diyor.
Mehmet Atak
Merheba’yı tasarlayan ve yöneten Mehmet Atak “Merheba’nın iki kanavasından biri, hiçbir dilin masum olmadığı, fena halde ataeerkil olduğu,” diyor. “Medeniyet
başlangıcı sayılan yazının bulunuşu ihtiyaç fazlası artık değer birikimi, bunun güvenliği ve kentleşme, işbölümü ve aterkinin menşei ailenin çıkışıyla eş zamanlıdır. Nafile ölümsüz arayışı, artık değerin miras olarak aktarımı ve soy üzerinden başka erkek bedenler üzerinden var olma yanılsamasını getirir. O tarihten beridir ki, kadın hep kendine rağmen aterkil tanımlanmıştır. Anne, karı vd eril tanımlamaların gerçek dişille alakası yoktur. Keza kadın bedeni, onun nerelerinin nasıl örtüleceği de hep konjoktürel statükolara hizmet edecek biçimde eril belirlenir. Çıplaklık hep korkutur, çünkü tektipleştirilemez, böylece kolay kontrol edilemez o sebeple de özellikle din ve örf paraflarından adeta ‘şeytanileştirilir’. İnsan bedeni dışında eril anlamlar yüklenir. Yoksa bir beden uzvu olması açısından penisimizle burnumuzun, vajinamızla kulağımızın bir farkı yoktur. İğrenç bir tahakküm tezahürü olan tecavüz vukuatına
baktığınızda tecavüzcü ya da kurbanın çıplak olması binde bir bile değildir.”
Sıfır bütçeyle sahnelenen Merheba’nın pek çok ihtiyacı için internete duyurular konmuş. Hareket oyuncusu da internetten aranmış ama bu ilana sadece tek cevap gelmiş. Atak “Sedece Burcu başvurdu, onu sadece Afrika Dansı’nda seyretmiştim, riskliydi, ama sonucu çok iyi oldu,” diye değerlendiriyor bu adayı. “Burcu denemeye açık, çok disiplinli ve çalışkan ve de enerjisi çok yüksek bir oyuncu. Oyun için şans oldu. Başvuran olmamasının nedeni ise duyuruda açıkça belirtilen
hareket oyuncusunun sahnede çıplak olacağıydı. Yine maalesef bu genelde oyuncu insanların da zeitgeist vasatında olduklarının göstergesi. Omuzunun da memesinin de birer enstrümanı olduğunu farketmek yerine birine zamanın ruhuna göre suje olarak taşımadığı başka bir eril ezber yüklüyor” diyor.
Burcu Eken
Oyunda yer çekimine karşı sert bir mücadele veren Burcu Eken ise bu konuda “Merheba’nın dansçı arayışını gördüğümde ilgimi çeken hareket oyuncusunun ‘çıplak’ oynayacağı değil yaklaşık iki dakika boyunca amutta bir fotoğraf karesi gibi hareketsiz duracak olmasıydı! Sakatlanma riski olan bir hareket dizgesinin olacağının da altını çiziyordu Mehmet Atak. Yoğun bir bedensel çalışma sürecine gireceğim için oldukça heyecanlıydım. Çıplaklığın bir ‘algı’ meselesi olduğunun güzel bir örneğiydi bence bu” diyor ve ekliyor “Sahnede çıplaklık? Nasıl ki kostüm, aksesuar,dekor, ışık- performans oyuncusunun sahnedeki dışavurumunun önemli yardımcıları olabiliyorsa bir ifade aracı olarak ‘bedenin çıplaklığı’ da odur. Sahnedeki anlatımın yoğunluğuna hizmet eden, gerektiğinde/tercih edildiğinde kullanılabilecek, diğer unsurlar gibi ‘bir araç’ Kaldı ki performans sanatçısının en önemli malzemesi bedeni ve o bedenin sahip olduğu bütün potansiyel olanaklar. Kendi sınırını belirlemek, yıkmak, yeniden oluşturmak da yine her performans sanatçısının kendisine göre değişiklik gösteren bir süreç.Kendi performans sürecim boyunca anlamdaki, bedendeki, sahnedeki, ‘şeylerdeki’ sınır duygusu hep beni kendine çekti.”
Merheba’nın cinsellik dışı sorgulayıcı çıplaklığının hızla muhafazakârlaşılan günümüzde tepki alıp almadığı soruyoruz “Hayır,” diyor “Dramaturglarımızın biri mütedeyyin bir kadın. Pek çok mütedeyyin insan seyretti. Yazar Cihan Aktaş ve Yıldız Ramazanoğlu çok güzel birer değerlendirme yazdılar. İki mütedeyyin dergide güzel geniş yazılar çıktı”. Peki, Merheba’dan tedirgin olanlar yok mu? “Var tabii ama bu eril tahakküme karşı estetik bir sorgulama, başkaldırı olan insan bedeninin çıplaklığı üzerinden olmadı hiç. Kürt ya da Türk milliyetçilerden rahatsız olanlar oldu, kendini sol olarak tanımlayanlardan ataerkinin başat mesele alınmasına tepkiler oldu. Ama muhteviyattan ziyade biçim üzerine tepkiler daha fazlaydı. Merheba, illa de kategorileştirmek gerekiyorsa, post- modern ertesinin tiyatrosu. Lineer, hikâyenin dışarıda bırakıldığı her yegane seyircinin kendi meşrebi ve biyografisiyle bağlantılarını kurabileceği peşpeşe dikey bölümlerden oluşan bir simülasyonda, seyirciye bir şey öğretmeyen, onun da zihnen dinamik olduğu bir dertleşme, temas süreci. Ponovsky’nin ‘habit/forming force’ dediği empoze edilmiş alışkanlık oluşturucu gücün taasubunu kıramamış tiyatro seyircisi için ‘tiyatro bile değil’ Merheba”.
Hareketli enstalasyon olarak Merheba’nın dekorunu oluşturan 29 karelik fotoğraf çekimi için gereken, bir koreografiyi çıplak uygulayacak beş kadın ve beş erkek oyuncu için de internet duyurularına başvurulmuş. “Bizim bugün yaşadığımız erkeklik ya da kadınlık durumunun %99’unun cinsiyetlerimizle alâkası yok. Yaptıklarımızdan
giydiklerimize, söylediklerimize, davranışlarımıza varana kadar sahte birer öğretilmiş erkeklik ve öğretilmiş kadınlık yaşıyoruz. Bunlar dil tarafından militaristçe empoze edilen aterkinin kodlamaları, bizi daha rahat güdebilmek için tektipleşmesi. Oyunda bir fotoğraf koreografisi olacaktı ve bu koreorafide insan bedeni katışıksız yani çıplak olacaktı. Sıfır bütçemiz olduğu için de gönüllü fotoğraf oyuncuları aradık. Bu ay içinde yazıp yönettiği Kam adlı bir oyun çıkaran çok yetenekli genç bir tiyatrocu ve koreograf olan Can Bora’yla üzerine çalıştık. Halime Hanımın (Güner) Uçan Süpürge’de ilanımızı kullanmasının beş kadın gönüllüyü bulmamıza çok katkısı oldu. İlanda açıkça belirtilmesine rağmen görüşmelerde çıplaklık nedeniyle pek çok vazgeçme oldu. Enteresan olanı, geleceğini belirten beş kadın geldi ama üç yedeği olan erkeklerin çoğu gelmedi ve çalışma günü telefonlarını kapattı. Bütçemiz yoktu, stüdyo, ekip ve ekipmanı bir daha ayarlama şansımız da. Ben ve dramaturglarımızdan biri soyunup, koreografiye adapte olmaya çalışarak fotoğraf oyunculuğunu da yaptık,” diyor Atak.
Merheba’nın gösterimi sürerken Atak ve Erdoğan, şimdilik adı “aslında..?/Kadın Kırımı” olan
yeni bir oyun üzerinde çalışıyorlar.
